Kunst en cultuur
Categorie | Cultuurhistorie >> Cultuurhistorie in Zwartewaterland
Cultuurlandschap
De landschappen in de gemeente zijn qua verschijningsvorm behoorlijk uniek en authentiek. De gemeente maakt deel uit van de provincie Overijssel, waarin nog grote en relatief ongestoorde cultuurlandschappen voorkomen. Juist om deze landschappen te behouden is het nodig om respectvol om te gaan met de eigenheid en karakteristieke kenmerken. Ook in Zwartewaterland zijn de sporen van menselijk ingrijpen of handelen in de loop van de geschiedenis vaak nog goed zichtbaar. Hieronder volgt kort de historische ontwikkeling van de huidige ruimtelijke structuur van Zwartewaterland.
Genemuiden
Genemuiden staat bekend als Tapijtstad van Nederland. Omstreeks 1700 was er al sprake van een florerende mattenindustrie door de biescultuur aan de Zuiderzee. De matten gingen vooral naar het rijke en dichtbevolkte Holland. Vanaf het midden van de 19de eeuw nam de mattenindustrie een hoge vlucht. Na de Eerste Wereldoorlog schakelde Genemuiden over op kokosmatten en in de jaren zestig van de 20ste eeuw op nylon en wol. In het Tapijtmuseum is deze ontwikkeling voor bezoekers goed te volgen. Naast de tapijtindustrie waren ook veeteelt en hooibouw belangrijke bestaansbronnen.
De ligging aan de Zuiderzee was een belangrijke bestaansbron voor de vissers, gaf de mogelijkheid tot handel en scheepvaart en leverde grondstoffen voor de mattenindustrie. Door de jaren heen zijn een aantal rampen op het gebied van overstromingen, oorlogsgeweld en verwoesting door brand bepalend geweest voor de ruimtelijke structuur van Genemuiden. Hierdoor kent Genemuiden nu relatief weinig oude gebouwen en maar twee rijksmonumenten. Wel zijn er een aantal historische instellingen bewaard gebleven: de Grootburgerij, het Provisoorfonds en het Armenfonds Camen. Het zijn monumenten van gemeenschapszin.
Hasselt
Ondanks enkele veranderingen heeft Hasselt zijn historische karakter voor een groot deel weten te behouden. De historische binnenstad van Hasselt en zijn verdedigingsgordel zijn in 1982 aangewezen als beschermd stadsgezicht. In de binnenstad bevindt zich een stadsdeel met grote historische waarde: de grachtengordel met de Brouwersgracht, Prinsengracht, Baangracht en Heerengracht. Dit deel van de stad ontleent zijn ‘belevingswaarde’ vooral aan de grachten, kades en monumentale panden. In totaal kent de binnenstad ruim 70 rijksmonumenten.
De stad profileert zich toeristisch als Hanzestad en meer in het bijzonder als bedevaartsoord. De RK kerk aan het Eiland werd gebouwd in 1933 tijdens het katholiek reveille. De jaarlijkse bedevaart naar deze ‘Heilige Stede’ verwijst naar de van oorsprong Middeleeuwse bedevaarttraditie. Wat betreft het religieus erfgoed heeft Hasselt nog een aantal bijzondere monumenten, zoals de Grote of Stephanuskerk uit de 14de eeuw, het Heilige Geestgasthuis en de overblijfselen van het Mariaklooster aan de Baangracht.
Het laat-gotische raadhuis in het centrum van de stad dateert grotendeels uit 1550 en werd in 1907/08 door Joseph Cuypers ingrijpend gerestaureerd. Het gebouw symboliseert de macht van het stadsbestuur door voorspoed en welvaart in de handel van de Hanzestad. Tot het industrieel erfgoed behoren het gerestaureerde kalkovencomplex en korenmolen ‘De Zwaluw’ uit 1867. De molen staat aan de Stenendijk, een Rijksmonument en de laatste stenen Zuiderzeewering die in Nederland bewaard is gebleven.
Zwartsluis
De ligging van Zwartsluis aan de monding van het Meppelerdiep en het Zwarte Water is voor de economische ontwikkeling van Zwartsluis van doorslaggevende betekenis geweest. Door de groeiende scheepvaart ontstonden er scheepswerven, zeilmakerijen en touwslagerijen. Vooral de handel en doorvoer van turf uit de Noordelijke provincies maakten van Zwartsluis een welvarend dorp. Pas in de periode van de industrialisatie ontwikkelde Zwartsluis zich sterk. Door het beperkt beschikbare grondgebied zijn wonen en werken in Zwartsluis voor lange tijd samengegaan. Het industriële erfgoed is daarom nog steeds duidelijk zichtbaar aanwezig in Zwartsluis. De gunstige ligging aan water- en landwegen verleende de plaats in militair opzicht strategische waarde. Daarom werd er in de 16e eeuw een schans aangelegd, die bedoeld was als militaire versterking om de toegangswegen tot het Noorden te beschermen. Van deze verdedigingswerken is helaas vrijwel niets meer terug te vinden.
Polder Mastenbroek
De polder Mastenbroek is in de late middeleeuwen ontgonnen. Karakteristiek zijn de grote open ruimten, het regelmatige patroon van wegen en weteringen en boerderijen op huisterpen. In de woonkern Mastenbroek is vooral de kerk bijzonder. De polder heeft een belangrijke cultuur-historische waarde als een zeldzaam en vroeg voorbeeld van veenontginning in de Middeleeuwen. Sinds kort kan men met een speciale Polder Mastenbroek App en met behulp van QR-codes ter plaatse door de geschiedenis van de polder grasduinen. De bijzondere waarden van de polder staan beschreven in de nota ‘Polder Mastenbroek, beschrijving van de ruimtelijke kwaliteit’, die in 1997 door Het Oversticht is opgesteld. In deze nota is de polder Mastenbroek samen met polder de Pieper, de Zuiderzeepolder opgenomen op de Cultuurhistorische Waardenkaart van Nederland. Inmiddels is de polder Mastenbroek aangewezen als Nationaal Landschap IJsseldelta. Mastenbroek is de enige polder in Nederland met een eigen parfum: L’essence de Mastenbroek.
Zwartewatersklooster
In 1233 werd door bisschop van Utrecht in de nabijheid van Hasselt een klooster gesticht ter nagedachtenis aan zijn voorganger Otto II. Deze was zes jaar eerder gesneuveld tijdens de slag bij Ane. Het vrouwenklooster kende verschillende namen, maar werd later ‘nigra aqua’ (zwarte water) genoemd. Het was van groot belang voor de ontwikkeling van het gebied in de huidige gemeenten Zwartewaterland en Staphorst. Door de reformatie raakte het klooster in verval. Later zijn de huizen en schuren die daarvoor in aanmerking kwamen tot boerderijen ingericht. Van het klooster bleef vrijwel niets bewaard. Alleen het kerkhof is gebleven en doet nog steeds dienst voor het buurtschap ‘Zwartewaterklooster’. De plek waar het klooster heeft gestaan werd in 1974 op de lijst geplaatst van archeologische monumenten van nationaal belang. Momenteel zijn er plannen om ter plaatse een kennis- en informatiecentrum in te richten om de bijzondere cultuurhistorie van de locatie voor een breed publiek toegankelijk te maken.
